na Wczasy nad morzem

Zabytki Pucka

28 lutego 2013r.

ZABYTKI "Na brzegu samym, tuż przy morzu, leży [...] miasteczko Puck, stare sięgające książąt pomorskich, znane z jedynego portu Rzeczypospolitej, dziś stolica powiatu. Port mały, cichy; stoi w nim na kotwicy zwykle kilka tylko kutrów rybackich. Nad nim wznosi się, wydając się stąd od niskiego brzegu potężnym, olbrzymi {...] kościół pucki" (Bernard Chrzanowski, Z wybrzeża..., 1920). I ten obraz bez zmian pozostał do dziś. Podziwiać tu można nadal niewielki prostokątny rynek okolony XVIII- i XIX--wiecznymi kamieniczkami i piętrzącą się ponad dachami bryłę kościoła, a także wąskie uliczki z tak charakterystyczną dla tego miasta mieszkalno-gospo-darezą zabudową. Zachowała się także przystań rybacka, bardzo nietypowo zlokalizowana, gdyż dojścia do niej zamykał od strony miasta dziś już nie istniejący zamek oraz zachowany do naszych czasów kościół parafialny. Niestety na obecnym etapie badań archeologicznych, prowadzonych w tym rejonie od 1977 roku, trudno wyjaśnić przyczynę takiej lokalizacji. Nieznany jest także czas założenia przy- stani ani jej pierwotny wygląd, gdyż około 150 m lądu zabrało morze; obecny stan jest wynikiem prac prowadzonych w tym miejscu w XIX wieku i w obecnym stuleciu. Prócz kościoła parafialnego, domów mieszkalnych i przystani zachował się także XIX-wieczny ratusz i niewielki szpitalik pw. św. Jerzego — dziś Muzeum Ziemi Puckiej. Całość starej zabudowy ujęta jest w ramy zieleni parków, alei i dawnych cmentarzy. Od strony zachodniej, południowej i częściowo wschodniej pucką starówkę otacza także siatka nowych ulic założonych w XIX wieku i w obecnym stuleciu. KOŚCIÓŁ PARAFIALNY PW. SW. PIOTRA I PAWŁA Początki budowy tej potężnej, prawie warownej świątyni nie są znane. Na ogół jednak przypuszcza się, że najstarszy kościół mógł powstać z końcem XIII wieku, ponieważ z tego czasu pochodzą pierwsze wzmianki źródłowe o proboszczu (1278 rok) i samej świątyni (1283 rok). Kościół ten zapewne stał w obrębie grodu, gdyż patronat nad nim sprawował książę gdański. Kiedy świątynia ta uległa zniszczeniu — nie wiadomo. Do dziś pozostały z niej jedynie resztki kamiennych fundamentów, odsłoniętych w roku 1977 w nawie głównej obecnego kościoła. Nową, zachowaną do dziś budowlę sakralną zaczęto stawiać przypuszczalnie dopiero pod koniec XIV wieku, gdy ówczesny wielki mistrz zakonu krzyżackiego — Konrad Zollner von Rottenstein nadał kościół wraz z całą parafią cysterkom żarnowieckim (1385 r.). Odtąd aż do roku 1558 wszystkie 79 sprawy związane z finansami kościelnymi spoczywały w rękach zakonnic. Do końca XIV wieku wytyczono zapewne plac pod nową świątynię i niewielki cmentarz istniejący do XIX wieku. Przystąpiono zapewne także do budowy niskiego prezbiterium i być może masywnej wieży, na której około roku 1400 zawieszono istniejący jeszcze dzwon zegarowy z napisem: ,,ave maria gratia plena dominus tecum". Obie części przypuszczalnie dostawiono do jednonawowego korpusu XIII-wiecznej świątyni. Po roku 1400 kontynuowano roboty przy wieży, którą zwieńczono charakterystycznym dla tego okresu fryzem arkadowym. Przystąpiono również do wznoszenia murów nawy północnej i północnej kaplicy przywieżowej, którą dowiązano do elewacji zachodniej wieży. Dalsze prace przerwał wybuch wojny trzynastoletniej, w czasie której przypuszczalnie uległa prawie całkowitemu zniszczeniu elewacja północna, gdyż do naszych czasów przetrwał tylko niewielki fragment muru przy kaplicy św. Anny z reliktami ostrołukowej blendy i półkolistego okna oraz północna kaplica przywieżowa. Po ustaniu działań wojennych przystąpiono do dalszych robót murarskich, ukończonych ostatecznie w ostatniej ćwierci XV wieku. W ich toku wzniesiono trzynawowy korpus kościoła z wspaniałym dwu-nastodzielnym szczytem wschodnim oraz być może południową kaplicę przywieżową, którą dostawiono do już wykończonej wieży (widoczny pionowy "szew" w miejscu styku elewacji zachodnich kaplicy i wieży), a także kaplicę iśw. Anny oraz północną zakrystię. Prawdopodobnie w tymże samym czasie podwyższono wieżę o jedną kondygnację. Natomiast we wnętrzu naprawiono czy też ustawiono na nowo 12. Kościół, fragment XIII-wiecznych fundamentów III Plan kościoła pw. św. Piotra i Pawła 1. kaplica św. Anny i Rossów, 2. kaplica Judyckiego, 3. kaplica Wejherów, 4. kaplica chrzcielna dwa nie istniejące już ołtarze — św. Piotra i św. Anny. Kolejne prace podjęto przy kościele na początku XVI wieku. Wówczas to w roku 1524 wykonano drobne reperacje imurów zewnętrznych i okien. Około połowy XVI wieku, w dobie reformacji, świątynię na przeciąg około trzydziestu trzech lat przejmują protestanci wyznania ewangelicko-augs-burskiego, zwani potocznie luteranami (lata 1556— —1589). W roku 1577 wymieniony jest kaznodzieja Jan Sylwanus, który sprawował swoją funkcję do roku 1589. Być może usunięto wówczas bądź zniszczono wystrój wnętrza kościoła, ponieważ do naszych czasów, oprócz dzwonu zegarowego i paramentów, nic ze średniowiecznego wyposażenia nie ocalało. 13. Kościół, szczyt wschodni ► W odzyskaniu ponownym świątyni dla kultu ka- 83 tolickiego spore zasługi położył starosta pucki Ernest Wejher i jego żona Anna z Mortęskich. Oboje w roku 1597 ufundowali przy kościele kaplicę grobową Wejherów pw. Najświętszej Marii Panny, przeznaczając na jej utrzymanie dochody z dóbr rzucew-skich. Kaplicę tę umieszczono w niskim pomieszczeniu, położonym po stronie południowej wieży kościelnej. Pomieszczenie to z końcem XVI wieku zostało podwyższone i przesklepione dwuprzęsłowym sklepieniem gwiaździstym z żebrem krzywokreśl-nym, przypominającym w rysunku czterolistną koniczynę. W środku kaplicy ustawiony został ołtarz z obrazem Ukrzyżowanie, a na ścianach zawisły portrety fundatorów. W roku 1599 wmurowana została w posadzkę płyta z napisem "CONIUNX MA-RITO FILIOQUE LIBERI PARENTI FRATRIQUE SENIORI SIBI VIVENTE SET POS TERIS, MONUMENTOM STATUERE ANNO DOMINI 1599". Płyta ta zamyka wejście do krypty umieszczonej pod posadzką kaplicy; do połowy XVII wieku chowano w niej zmarłych z rodziny Wejherów. Ich portrety na-trumienne i epitafia wisiały do XIX wieku na ścianach kaplicy. W roku 1623 syn Ernesta Wejhera — Jan — ustawił w kaplicy nowy, istniejący do dziś, pięknie rzeźbiony ołtarz z herbem Wejherów oraz obrazem Ukrzyżowanie sygnowanym przez znanego malarza pomorskiego Hermana Hana. Z kolei syn Jana — Jakub Wejher — zamknął wnętrze kaplicy od strony nawy kościelnej wspaniałą, szczęśliwie do naszych czasów zachowaną, kutą kratą. Dzieło to wykonał około roku 1637 bliżej nam nie znany warsztat gdański. Z końcem XVI wieku powstała przypuszczalnie przy kościele jeszcze jedna kaplica — należała ona 14. Kościół, widok wnętrza do radnych miasta Pucka i nosiła wezwanie św. Krzyża. Jej wnętrze, podobnie jak wnętrze kaplicy Wejherów, przesklepiono sklepieniem gwiaździstym z żebrem krzywokreślnym w kształcie czwórliścia. W roku 1633 kaplica ta stała się własnością ks. Mateusza Judyokiego, późniejszego oficjała i archidiakona pomorskiego. Ufundował on w niej kaplicę grobową pw. Zwiastowania i Niepokaianego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, zwaną potocznie kaplicą Judyckiego. Była to tak typowa dla tego okresu fundacja wotywna, dokonana w dowód wdzięczności za cudowne ocalenie z burzy morskiej. Mianowicie ks. Judycki w czasie swej podróży służbowej do Holandii (jako sekretarz króla Władysława IV) przeżył na statku niezwykle silny orkan i wówczas to złożył ślub, że jeśli ocaleje, ufunduje kaplicę ku czci Matki Boskiej. I tak też się stało. Jako miejsce fundacji wybrano farę pucką i znajdującą się w niej kaplicę radnych pw. św. Krzyża, ponieważ ojcem księdza Judyckiego był miejscowy burmistrz Jan Judycki, a w położonym blisko Pucka majątku Osłonino mieściło się "gniazdo rodowe" Judyckich. Około roku 1645 — urządzono pod posadzką kaplicy kryptę, w której — zgodnie z legatem fundatora — mogli być chowani tylko członkowie rodziny. Wyjątkowo tylko — i to dzięki osobistym staraniom ks. Judyckiego — pochowano tam w roku 1655 biskupa kamieńskiego. Był nim Marcin Wejher, brat starosty puckiego Ernesta Wejhera. W roku 1977, w czasie badań architektonicznych prowadzonych w krypcie, odkryto w sumie około 42 pochówki. Wejście do krypty osłonięte zostało płytą, na której teraz widoczna jest tylko płaskorzeźba przedstawiająca kapelusz biskupi. W roku 1660, jeszcze za życia fundatora kaplicy, powstało stowarzyszenie religijne o nazwie Bractwo Ciała Pańskiego, Miłości Boga i Bliźniego oraz Nie- 85 pokalanego Poczęcia NMP. Bractwo to skupiało w swych szeregach różnorakich dobroczyńców kaplicy i do jego obowiązków należała m.in. opieka nad kaplicą, ubogimi i szkółką parafialną stojącą na terenie przykościelnego cmentarza. Około połowy XVII wieku wykonano roboty murarskie w obrębie prezbiterium i przy murach zewnętrznych kościoła. I tak w roku 1645 powstało dwuprzęsłowe sklepienie prezbiterium, natomiast w roku 1661 (może w trakcie robót remontowych) charakterystyczne koliste blendy. Umieszczono je po zewnętrznej stronie zamurowanych okien kaplic przy wieżowych oraz kaplic św. Anny i Judyckiego. Równolegle z wymienionymi pracami budowlanymi przystąpiono do dalszego uzupełniania wystroju wnętrza. Wobec nikłych informacji zawartych w publikacjach, domyślać się jedynie można, że — oprócz reformacji — duże spustoszenie w wyposażeniu kościoła poczyniły także wojny szwedzkie pierwszej połowy XVII wieku. Do naszych czasów przetrwał tylko wystrój kaplicy Wejherów z przełomu XVI/ /XVII wieku. W drugiej połowie wieku XVII zawieszono w prezbiterium dwa wspaniałe alegoryczne obrazy, przedstawiające Alegorię wiary oraz Adorację Chrystusa jako Odkupiciela, datowane na rok 1663. Poza tym w nawie głównej stanęła drewniana, rzeźbiona ambona — niestety bardzo przerobiona w XIX wieku. W roku 1697 wzbogaciła wnętrze nowa chrzcielnica — dzieło Jakuba Amortha. Z XVII wieku pochodzą także dary zastępców starostów puckich — Jerzego Stymera i Tomasza Saxa oraz mieszczki puckiej Elżbiety Bruchelke. Ofiarowali oni w latach 1664, 1693 i 1699: świecznik, wiszący obecnie przy Kaplicy Wejherów, następnie cy-borium (tj. puszkę na hostię) i lampkę wieczną. Dalsze dary, a także i legaty pieniężne, złożono na wyposażenie wnętrza kościoła również w XVIII wieku. I tak około roku 1730 rodzina Ross ufundowała wyposażenie kaplicy św. Anny i kryptę grobową tamże. Jedynym śladem tej fundacji jest zachowana do dziś płyta kamienna wmurowana w posadzkę kaplicy. Na płycie tej wyryte są monogramy L.H.R., A.P. i data 1730. W roku 1739 pewną sumę pieniędzy wpłacił Józef Kaszubowski z Pucka, a w roku 1757 starosta Ignacy Przebendowski. Przypuszczalnie pewne sumy wpłacili również miejscowi księża, członkowie Bractwa Bożego Ciała i bogatsi mieszczanie puccy. Pewnych danych na to jednak nie ma. Z pieniędzy tych dokonano niezbędnych napraw dachu i sklepienia kaplicy Judyckiego (lata 1723, 1737—1750, 1757). Być może wykonano również (po roku 1750) zachowane do dziś ołtarze stojące w prezbiterium, w nawach bocznych, w kaplicach św. Anny i Judyckiego, a także stalle, konfesjonały i ba-laski. Prawdopodobnie także z tych dotacji wykonany został dzwon, odlany w roku 1790 przez ludwisarza gdańskiego ■— Eryka Lindemanna. Dalsze prace przy upiększaniu wnętrza i naprawach kościoła podjęto w XIX wieku. Częste zwłaszcza były remonty dachu niszczonego przez sztorm i pożary (lata 1815, 1817, 1824, 1896). W latach 1837 i 1838 proboszcz Tulikowski i mieszczanin pucki nazwiskiem Zadiek ufundowali dzwony odlewane w Chełmnie, w ludwisarni Fryderyka Schultza. Z pierwszej połowy tego stulecia pochodzi też większość obrazów znajdujących się w ołtarzach. Być może, że pieniądze potrzebne na ich wykonanie zbierano na dorocznych odpustach. Z tych jeden, ustanowiony jeszcze w średniowieczu, odprawiany był 15. Kościół, szczyt kaplicy Judyckiego ► w dniu patronów świątyni — tj. na świętych Pio- 89 tra i Pawła; drugi ustanowiono w roku 1816 na świętego Wincentego — patrona Stowarzyszenia Pań Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo. Stowarzyszenie to powstało przy kościele parafialnym i zajmowało się działalnością charytatywną. W połowie XIX wieku przy kościele założono także Towarzystwo Trzeźwości (1856). W roku 1892 przystąpiono do zakrojonych na szeroką skalę prac budowlano-konserwatorskich. Zmieniły one w sposób dość zasadniczy ogólny wygląd wnętrza korpusu nawowego, a w niewielkim stopniu także jego elewacji północnej i południowej. I tak w latach 1892—1896 wykonano sklepienia wszystkich trzech naw (krytych do tej pory stropami), kaplicy Św. Anny oraz północnej kaplicy przy wieżowej. Obie kaplice ponadto przebudowano i podwyższono, a kaplica Św. Anny została dodatkowo zwieńczona od zewnątrz szczytem neogotyckim. Zmianie uległy także posadzka w kościele i chór organowy. Na zewnątrz kościoła dobudowano do kaplicy Judyckiego istniejącą do dziś dużą kruchtę wejściową. W roku 1896 przeprowadzono także roboty dekarskie, w czasie których podwyższeniu ule gła połać dachu kryjąca północną kaplicę przywie-żową. Do wszystkich wymienionych robót, prowadzonych przez architekta nazwiskiem Weihe i mistrza budowlanego C. Petermanna z Wejherowa, użyto cegieł wypalanych w Rozgardzie. Zakończenie prac upamiętniono płytą kamienną z wyrytą na niej datą 1896, wmurowaną w chodnik przy głównym wejściu do kościoła. Poza tym w latach 1896—1898 wykonano prace konserwatorskie przy wyposażeniu wnętrza — tzn. odnowiono wszystkie ołtarze, ambonę, chrzcielnicę, konfesjonały i ławy. W okna wprawione zostały wi- 16. Kościół, Adoracja Chrystusa jako Odkupiciela, 1663 r. 90 traże wykonane przez firmę niemiecką z Linnich koło Inelich. W ostatnich latach XIX wieku podjęte zostały prace przy najbliższym otoczeniu kościoła, gdzie znajdowały się jeszcze stare groby, bądź płyty po zniesionych nagrobkach. W roku 1877 cały ten teren ogrodzono dość wysokim parkanem ze sztachetami i ceglanymi słupkami, a kilkanaście lat później (rok 1896) rozpoczęto przenoszenie płyt nagrobnych do wnętrza korpusu nawowego. ' Kolejne prace konserwatorskie i remontowe przy kościele wykonane zostały w obecnym stuleciu. I tak w roku 1903, po wyjątkowo silnym sztormie, naprawiony został dach korpusu nawowego i szczyt kaplicy św. Anny. W latach 1919—1920 odnowione zostały mury zewnętrzne kościoła. Pięć lat później (rok 1925) przeprowadzono renowację kaplicy Judyckiego. Wówczas też stojący tam ołtarz otrzymał obraz, od którego kaplica nosi swą obecną nazwę — Serce Pana Jezusa. Obraz ten, dzieło Władysława Drapiewskiego z Pelplina, ufundował Antoni Miotk — właściciel "Bazaru" (Rynek nr 16). Natomiast tuż przed wybuchem II wojny światowej, w latach 1937—1938, ukończono roboty porządkowe na dawnym cmentarzu przykościelnym. W czasie ich trwania przeniesiono co cenniejsze płyty nagrobne do kaplicy Wejherów, gdzie wmurowano je w ściany boczne. Na terenie pocmentarnym, w miejscu usuniętych płyt i grobów urządzony został niewielki zieleniec, ozdobiony rzeźbą przedstawiającą św. Józefa z Dzieciątkiem; na jej postumencie wyryto napis "Zelek fecit 1937". Po II wojnie światowej kontynuowano prace remontowo-konserwatorskie. W latach 1948—1949 i 1951—1952 naprawione zostały szkody spowodowane działaniami wojennymi. Na szczęście mimo bombardowań uszkodzenia te nie były zbyt wielkie 91 i ograniczały się wyłącznie do dachów i okien. W latach 1956—1958 miejscowy malarz, B. Kumowski, odnowił prawie całe wnętrze. W roku 1977 zmieniona została dotychczasowa XIX-wieczna posadzka ceramiczna; na jej miejscu ułożono płyty marmurowe koloru szarego. W czasie tych prac m.in. odsłonięto przypadkowo zejście do krypty grobowej położonej pod kaplicą Judyckiego. Badania w jej wnętrzu przeprowadzili archeolodzy z Katedry Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego. Odkryli oni tamże liczne pochówki z XVIII—XIX wieku i szyb wentylacyjny umieszczony w grubości południowego muru kaplicy. Ostatnio, od roku 1980, prowadzone są sukcesywnie prace konserwatorskie przy wyposażeniu wnętrza. Kościół pucki usytuowany jest w północnej części miasta, na działce ograniczonej z trzech stron uliczkami — Morską, Judyckiego i Marynarską. Stronę czwartą wypełnia w całości obszerny, brukowany plac opadający stromo w dół ku małej przystani rybackiej i brzegom Zatoki. Stąd można podziwiać w całości wznoszącą się ku niebu, potężną świąty-j nię gotycką poświęconą świętym Piotrowi i Pawłowi. Charakterystyczną, wydłużoną sylwetkę kościoła zamyka od wschodu ściana szczytowa i niskie, trój-bocznie zamknięte prezbiterium, a od zachodu masywna kwadratowa wieża, częściowo wtopiona w nawę środkową. Całą budowlę opinają wysokie uskokowe skarpy, pomiędzy które wbudowane są — od północy zakrystia i kaplica św. Anny, od południa 1 kaplica Judyckiego i XIX-wieczna kruchta wejściowa. Elewacje kościoła obiega dołem, z wyjątkiem wieży, wysoki ceglany cokół, a górną część wień- 92 czy szeroki pas tynku i profilowany gzyms koronujący. T Surowy, nieotynkowany korpus nawowy zdobią tylko koliste blendy oraz szczyty naw i kaplic — św. Anny i Judyckiego. Wysoki schodkowy szczyt nawowy rozczłonkowują pionowe, nieprofilowane lizeny, między którymi znajdują się ostrołukowe blendy i zamknięte łukiem odcinkowym okna. Ten silnie podkreślony podział pionowy równoważą trzy poziome pasy tynku przebiegające w poprzek całej płaszczyzny szczytu. Ponad środkowym pasem, między dwoma oknami, znajduje się ostrołukowa wnęka, w której od lat sześćdziesiątych obecnego stulecia stoi rzeźba figuralna, przedstawiająca św. Barbarę — patronkę rybaków. Analogiczny podział pionowy ma XIX-wlieczny szczyt kaplicy św. Anny. Natomiast XVI-wieczny szczyt kaplicy Judyckiego zwieńczony jest blankami i podzielony na ostrołu- I fcowe pola przez profilowane, wypukłe lizeny. Podział poziomy podkreśla niezwykle silnie falisty profilowany gzyms, przebiegający w poprzek całego szczytu. Jeszcze bardziej oszczędną dekorację ma potężna, również nieotynkowana, wieża zachodnia. Posiada ona aż do wysokości czwartej kondygnacji gładki, pozbawiony ozdób mur ceglany zwieńczony po stronie północnej i zachodniej fryzem arkadowym. Dwie górne kondygnacje wieży rozczłonkowują wysokie, ostrołukowe okna, od strony wschodniej częściowo osłonięte połaciami wysokiego dachu korpusu nawowego. Między oknami strony południowej widnieje tarcza nieczynnego obecnie zegara. We wnętrzu tychże kondygnacji wiszą cztery dwony: jeden z około roku 1400, drugi — noszący miano Piotr i Paweł — z roku 1605, będący dziełem gdańskiego ludwisarza Krzysztofa Olendorfa, trzeci z roku 1790 wykonany przez Eryka Lindemanna z Gdańska 93 i czwarty zegarowy z 1837 roku z ludwisarni Fryderyka Schultza w Chełmnie. Wnętrze wieży dostępne jest przez dość niski profilowany portal z rozglifionymi, profilowanymi ościeżami. Prowadzi on do kruchty sklepionej krzyżowo, a stąd, przez drugi ostrołukowy portal, do wnętrza świątyni. Jej trzy, równe wysokością, nawy oświetlają skąpo wąskie ostrołukowe okna z XIX-wiecz-| nyma witrażami. Z półmroku wyłaniają się tylko potężne ośmioboczne filary nawy środkowe'" oraz prześwity wejść do prezbiterium i czterech Kaplic bocznych — z których północna św. Anny i południowa Judyckiego tworzą rodzaj transeptu. Niskie, prze-sklepione w XVII wieku prezbiterium oddzielają od nawy środkowej dwie wysokie przypory łuku tęczowego. Przypory te, jak i wspomniane już filary, stoją na reliktach XIII-wiecznych kamiennych fundamentów. Część zachodnią świątyni zajmują grube mury wieży wtopione w nawę środkową i dwie kaplice — północna spowiednia oraz południowa Wejherów. Ta ostatnia posiada w tym kościele najcenniejszy wystrój wnętrza. Na podniesionej o kilka centymetrów posadzce kaplicy stoi prosta mensa z przyściennym drewnianym ołtarzem z 1623 roku. Według dotychczasowych badań jest on najprawdopodobniej drugim z kolei, który tu ustawiono. Podstawę ołtarza tworzy predella z obrazem Złożenie do grobu, pochodzącym z warsztatu malarskiego Hermana Hana. Ponad nią wznosi się pięknie rzeźbiona nastawa o formach architektonicznych. Jej część środkową wypełnia obraz Ukrzyżowanie umieszczony w zamkniętej półkoliście od góry wnęce. Na obrazie tym, u stóp krzyża stoi po stronie lewej Madonna — według ustnej tradycji ma ona twarz Anny Mortęskiej, żony Ernesta Wejhera. Po stronie prawej krzyża stoją rycerze z setnikiem (który podobno ma twarz Ernesta Wejhera) i paziem (mającym twarz syna Ernesta — Jana). W roku 1983 na odwrocie obrazu odkryto napis: "Herman Han, Inventavit et pinxit. Anno Dni 1623 Ady 18 Aug., Erectumt hoc Altare". Po bokach obrazu stoją kolumny z głowicami kompozytowymi, pokryte wijącym się pędem winorośli. Kolumny te podpierają półkoliście uformowany gzyms, na którym umieszczony jest kartusz z herbem Wejherów oraz skrzydlate główki aniołków. Ponad gzymsem, na osi kolumn ustawione są figury przedstawiające — po lewej św. Franciszka, po prawej Jana Chrzciciela. Środek zajmuje bogato rozbudowane zwieńczenie w postaci wspartej przez dwa siedzące anioły konsoli, na której stoi figura Chrystusa Zmartwychwstałego. Boki ołtarza zdobią tzw. uszaki z uskrzydlonymi główkami aniołków wplecionymi w bogato rozbudowany ornament małżowiny. Z prawej strony ołtarza do roku 1975 wisiały XVI-wieczne portrety fundatorów kaplicy — Ernesta i Anny z Mortęskich Wejherów. Niestety, po dokonanej w tym okresie kradzieży i szczęśliwym ich odzyskaniu portrety te do kaplicy już nie powróciły. Aktualnie są one odpowiednio zabezpieczone i udostępnione do oglądania tylko przez miejscowego proboszcza. Całość kaplicy kryje dwuprzęsłowe XVI-wieczne sklepienie, wsparte na rzeźbionych konsolach, przedstawiających ludzkie głowy i różne zwierzęta. Od strony nawy południowej wnętrze zamyka kuta, żelazna krata. Przed nią, już w nawie kościelnej, zwisa ze sklepienia dwunastoramienny świecznik z wydłużonym trzonem, zakończonym u góry figurami patronów kościoła — świętych Piotra i Pawła. Dół trzonu zamyka kula z napisem "D. GEORGIVS STYMER PROCONSUL AD HONOREM DEI SS 17. Kaplica Wejherów ► APOST. PETRI ET PAULI DONAVIT AO 1664". Wychodząc z kaplicy, widzi się w osi nawy głównej wysoką ambonę z pierwszej połowy XVII wieku, uzupełnioną w wieku XIX. W prześwicie wejścia do prezbiterium stoją balaski z końca XVIII wieku i wysoko w górze — na belce łuku tęczowego — figura ukrzyżowanego Chrystusa, wykonana na przełomie XVII/XVIII wieku. Po stronie północnej kościoła, przy wejściu do drugiej kaplicy przywieżowej, uwagę zwracają dwa wysokie, niezwykłe w kształcie konfesjonały z drugiej połowy XVIII wieku. Oba mają identyczne, wysokie, cokoły, na których stoją dwie kolumny wspierające baldachim zapiecków. Obok zapiecków, ozdobionych dużymi "Okami Opatrzności" (po jednym w każdym konfesjonale), ustawione są postacie kobiece, symbolizujące tajemnicę spowiedzi. Nie opodal kaplicy, w nawie bocznej stoi okazała drewniana chrzcielnica z 1697 roku, dzieło Jakuba Amortha. Składa się ona z ośmiobocznego "ogrodzenia", ozdobionego wicią akantową i parami kręconych kolumn, oraz części wewnętrznej — również ośmiobocznej. Jest to drewniana obudowa cynowej misy wsparta na spiralnie skręconym trzonie i czterech nóżkach utworzonych z liści akantu. Obudowę przyozdabiają wicie akantowe, skrzydlate główki aniołków i rozetki. Ponad całością unosi się olbrzymia pokrywa z figurą Chrystusa błogosławiącego, podwieszona na sznurze do sklepienia nawy. Nieco dalej, w tejże samej nawie, przed wejściem do kaplicy św. Anny wisi sześcioramienny świecznik mosiężny z drugiej połowy XVII wieku. We wnętrzu kaplicy, a także w nawach bocznych i w przeciwległej kaplicy Judyckiego, stoją drewniane ołtarze typu architektonicznego (w sumie cztery) pochodzące z drugiej połowy XVIII wieku. Mają one 18. Anna z Mortęskich Wejherowa, 1597 r. 7 — H. Domańska, Puck prawie identyczną, dość uproszczoną formę zredukowaną do jednokondygnacyjnej nastawy ze zwieńczeniem. W kaplicach nastawy te, oprócz zwieńczenia, mają jeszcze "uszaki". Wszystkie te ołtarze posiadają późne, XIX-wieczne obrazy w częściach środkowych oraz w zwieńczeniach. W kaplicy św. Anny są to — Św. Anna z Madonną i Św. Barbara, w nawie północnej — Św. Antoni i Św. Piotr z Werony, w nawie południowej — Immaculata, czyli Madonna stojąca na kuli ziemskiej, i Chrzest Chrystusa, a w kaplicy Judyckiego — w predelli — Mojżesz z Żydami zbierający manną na pustyni i w zwieńczeniu Ofiara Noego. Ponadto trzy z wymienionych ołtarzy mają rzeźby. I tak ołtarz ,,św. Antoniego" z nawy północnej — świętych Piotra i Pawła, ołtarz NP Marii z nawy południowej — świętych Józefa i Joachima, a z kaplicy Judyckiego — dwie postacie kobiece w szatach zakonnych, dwóch ewangelistów: Mateusza i Jana, kartusz z herbem Judyckiego i w zwieńczeniu półpostać Boga Ojca z kulą ziemską w ręku. Z tego samego okresu co wymienione ołtarze boczne pochodzi także bardziej rozbudowany, dwukondygnacyjny ołtarz główny stojący w prezbiterium. W części dolnej ma on obraz Św. Trójca z połowy XIX wieku, a po bokach kręcone kolumny oraz nisze z figurami świętych Piotra i Pawła. W części górnej znajduje się obraz Przemienienie Pańskie, także z połowy XIX wieku. Po jego bokach stoją figury czterech ewangelistów — po lewej Mateusza i Łukasza, po prawej Jana i Marka. Figury te ustawione są koło obrazu w półkolistych niszach. Obie części ołtarza rozdziela potężne łamane belkowanie z tympanonem umieszczonym ponad dolnym obrazem. W razie potrzeby, na różne święta, obraz ten można wymieniać na trzy inne obrazy, a to Ukrzy- 19. Ernest Wejher z synem Janem, H. Han, Ukrzyżo-► wanie, 1623 r. żowanie z końca XVIII wieku, Zmartwychwstanie 101 Chrystusa z połowy XIX wieku i Pokłon pasterzy z pierwszej połowy XIX wieku. Tak samo obraz górny wymienić można na obraz Św. Walenty z Terni leczący chorych, pochodzący z pierwszej połowy XIX wieku. W prezbiterium, prócz opisanego ołtarza, znajdują się jeszcze dwa niezwykle oryginalne obrazy malowane na płótnie, datowane na rok 1663. Umieszczone są one w tzw. polach tarczowych ściany północnej i przedstawiają Alegorię wiary oraz Adorację Chrystusa jako Odkupiciela. Oba obrazy podzielone są na trzy przenikające się nawzajem strefy: górną, wyobrażającą niebo, środkową — świat ziemski i dolną — czyściec. W Alegorii wiary u góry widnieją postacie — Chrystusa z krzyżem i kielichem w dłoniach oraz duchownych i świeckich idących do nieba. W części środkowej znajduje się siedząca postać papieża Aleksandra VII i grupa klęczących osób z duchownym na pierwszym planie, który ma twarz króla polskiego Jana Kazimierza. W lewej części obrazu widoczna jest scena Chrztu Świętego. Dół obrazu wypełniają leżące postacie mężczyzn i rozbity posąg Herkulesa — jest to alegoria zwyciężonego niedowiarstwa. Poniżej umieszczony jest kartusz, na którym znajduje się legenda do poszczególnych scen pisana w języku łacińskim. Obraz przedstawiający Adorację ma u góry wizerunek Sw. Trójcy i umieszczoną w kuli scenę Odkupienia. W części środkowej są klęczące postacie — po lewej papież Aleksander VII i duchowni, po prawej możni świeccy z królem, który znów ma rysy króla Jana Kazimierza. Część dolną wypełniają nagie klęczące postacie, modlące się w czyśćcu. Wśród nich rozpoznać można Adama i Ewę oraz Mojżesza z tablicą Dziesięciorga Przykazań. Poniżej, tak jak ■4 20. H. Han, Ukrzyżowanie, 1623 r. i w poprzednim obrazie, znajduje się kartusz z legendą napisaną w języku łacińskim. Jak wykazały badania, oba obrazy malował nie jeden artysta, lecz cały zespół twórców, nazwiska ich jednak są jak do tej pory nieznane. Na ogół przypuszcza się, że mogły one powstać w kręgu oddziaływań jednego z uczni Hermana Hana. Pod obrazami, przy ścianie północnej prezbiterium, znajdują się stalle z drugiej połowy XVIII wieku, ozdobione tylko motywem plecionki. Przy stallach są drzwi do zakrystii sklepionej kolebkowo. W jej wnętrzu, a poza tym jeszcze i w mieszkaniu proboszcza, przechowywane są bardzo ciekawe i cenne zabytki złotnictwa ściśle związane z dziejami miasta i kościoła. Najstarszym z nich jest gotycki pacyfikał (relikwiarz w kształcie krzyża) datowany na wiek XV; naprawiał go w latach 1856—1880 złotnik gdański Herman Danziger. Podstawę pacyfikału tworzy sześciodzielna stopa z no-dusem (trzonem) w kształcie czterobocznej ażurowej kapliczki. W jej wnękach stoją figury Chrystusa Bo-leściwego, św. Jakuba Młodszego i patronów kościoła -—• świętych Piotra i Pawła. Na nodusie wspiera się dwustronnie ozdobiony krzyż. W części przedniej ma on pośrodku grupę Ukrzyżowania, umieszczoną w kole, a na trójlistnym zakończeniu ramion i na drzewcu — symbole czterech ewangelistów. Idąc zgodnie z ruchem wskazówki zegara, są to symbole Jana, Marka, Mateusza i Łukasza. Na odwrocie krzyża jest kolista puszka na relikwie i nałożony na ramiona druciany kręcony "sznureczek" ozdobiony gotyckimi liśćmi. Zarówno twórca, jak i ofiarodawca pacyfikału są nieznani. Z okresu nieco późniejszego, bo z około roku 1500, pochodzi piękna monstrancja, częściowo uzupełniona w XVII wieku. Ma ona sześciodzielną stopę i sześ-cioboczny nodus w kształcie kapliczki gotyckiej. 21. Pacyfikał, XV w. Architektoniczna jest także obudowa znajdującego 105 się powyżej nodusu słońca monstrancji. Są to wieżyczki, w których wnętrzu stoją patroni kościoła — święci Piotr i Paweł; obok wieżyczek są ażurowe "nisze" z figurami niezidentyfikowanych świętych, stojących na kręconych kolumienkach i dodane w XVII wieku "uszy" w kształcie dwóch wici roślinnych z kwiatami. W części górnej monstrancji, ponad patronami świątyni, stoją pod baldachimami dwie postacie kobiece w koronach, z których jedna jest św. Barbarą, druga — być może — św. Katarżyną. Zwieńczenie monstrancji ma formę altany, w której stoi figura Madonny z. Dzieciątkiem, a po jej bokach dwie postacie męskie — jedna trzyma księgę, druga palmę i księgę. Na stopie monstrancji znajduje się napis "Puck pow. Morski" oraz punca (znak grawerski) w kształcie kartusza z krzyżem. Z wieków XVII i XVIII pochodzą — kielich mszalny z herbem ks. Mateusza Judyckiego, relikwiarz oraz cyborium. Kielich mszalny, prawdopodobnie ofiarowany przez ks. Judyckiego do ufundowanej przez niego kaplicy, pochodzi z około połowy XVII wieku. Kielich ten ma kulistą stopę ozdobioną ornamentem małżowinowym i kartuszem herbowym z monografami I., M.A.C., I.P.G. Na stopie stoi jajowaty w kształcie nodus pokryty ornamentem akantowym, w który wplecione są trzy główki aniołków, mające przy szyi draperię z pomponem. Czara kielicha jest gładka, bez ozdobnego koszyczka. Twórca kielicha jest nieznany, ale przypuszczać można, że był nim złotnik gdański Zygfryd Ornster, ponieważ wykonał on podobne główki aniołków na sygnowanym przez siebie relikwiarzu. Relikwiarz ten ma stopę czterodzielną, ozdobioną wicią akantu i główkami aniołków. Na gruszkowatym w kształcie nodusie złotnik umieścił cztery główki aniołków, Ą 22. Monstrancja, ok. 1500 r. i XVII w. (?) 106 z podobnymi jak na kielichu draperiami pod szyją i pomponami. Spoczywająca na nodusie puszka ż relikwiami, z jednej strony oszklona, ma obramienie z metalowych perełek oraz wstęgi połączonej z ażurowym ornamentem akantowym. Na odwrocie puszki znajduje się napis: "de ossibus S. Petri Apostoli De tunica S. GANU T. I. Mar.". Na zewnętrznej krawędzi stopy relikwiarza znajdują się punce — jedna z herbem Gdańska, druga łączona z monogramami SO (Zygfryd Ornster) i CH (Konstanty Hein). Konstanty Hein był mistrzem gdańskiego cechu złotników w latach 1731 i 1737, stąd przypuszczać można, że relikwiarz powstał w pierwszej połowie XVIII wieku. Z końca XVII wieku pochodzi pięknie wykonane cyborium (puszka na hostie), całe pokryte ornamentem barokowym. Na kulistej stopie i gruszkowatym w kształcie nodusie występują motywy małżowinowe oraz, przyjęte później w hafcie kaszubskim, stylizowane tulipany. Na nodusie, między tulipanami, widnieją skrzydlate główki aniołków. Powyżej umieszczona jest czara z ażurowym koszyczkiem, na którym są trzy plakietki z płaskorzeźbami przedstawiającymi Chrystusa w Ogrójcu, Chrystusa Ukrzyżowanego i Chrystusa Zmartwychwstałego. Poszczególne plakietki otacza wić akantowa z kwiatami. Cyborium zamyka od góry pokrywka z uchwytem w kształcie jabłka królewskiego. Płaszczyznę pokrywki zdobi wypukły ornament roślinny i tarcza z herbem Tomasza Saxa, zastępcy starosty puckiego. Na zewnętrznej krawędzi pokrywki jest wyryty napis fundacyjny: "Hac Pixis ex minificia largitato Spblis Dni Thomae Sax Pro - Consulis Pucens: re-parata Anno 1693 ady d. 12 Octotaer" i punca z monogramem złotnika gdańskiego — MD (Michał Dietrich). W zbiorach kościelnych prócz złotnictwa znajdu- 107 ją się jeszcze bardzo proste w formie gotyckie lichtarze ołtarzowe odlane w brązie i resztki starych szat liturgicznych w postaci dwóch haftowanych burs z XVIII wieku, służących do przykrywania kielichów w czasie Mszy świętej.

wczasy, morze, przyroda, Puck, zabytki, pomorze